‘Authanasie’ kan uitweg zijn voor psychiatrische patiënt met doodswens

In alle gevallen is het van groot belang dat we met suïcidale patiënten in gesprek blijven over hun verlangen naar de dood en waar dat vandaan komt. Vaak zijn die beweegredenen invoelbaar, duurzaam en weloverwogen en dan komt het gesprek soms ook op de vraag om euthanasie.

Het aantal aanmeldingen van mensen met psychiatrische problematiek bij het Expertise­centrum Euthanasie steeg de laatste jaren sterk, vorig jaar tot achthonderd verzoeken. Het aantal malen dat daadwerkelijk euthanasie werd verleend bij deze groep steeg in de laatste tien jaar van 13 naar 115 per jaar. De wachttijd kan oplopen tot twee jaar. Vaak gaat het om relatief jonge mensen.

Euthanasie geldt als redelijk en humaan alter­natief boven een eenzame en mensonterende suïcide. Vanuit de beroepsgroep en belangen­organisaties worden psychiaters opgeroepen om euthanasie bij uitzichtloos geestelijk lijden een normaal onderdeel van het medisch handelen te laten worden. Toch zijn de meeste psychiaters zeer terughoudend om zelf euthanasie toe te passen. Ze hebben nog hoop op verbetering, zijn bang voor de juridische gevolgen, of vinden zichzelf onbekwaam om de handeling uit te voeren.

Lichamelijk gezond

Centraal in deze discussie staat het wezenlijke verschil tussen euthanasie bij fysiek ondraaglijk lijden en bij geestelijk lijden. In het laatste geval zijn morele implicaties veel zwaarder voor de betrokken arts. Het lijden bekorten van iemand die stervende is, verschilt principieel van het op verzoek doden van een lichamelijk gezond persoon.

Het gaat hierbij niet alleen om de vraag of het lijden van iemand voldoende uitzichtloos en ondraaglijk is – dat is altijd subjectief en vaak goed invoelbaar. Het punt is dat de arts wordt gevraagd om de verantwoordelijkheid voor een zelfgekozen dood over te nemen. Niet de ziekte leidt dan onherroepelijk tot de dood, maar de beslissing van de arts.

Op het doden van een medemens rust een ­minstens even zwaar taboe als op suïcide. De meeste patiënten zijn dan ook beschroomd om dit te vragen van hun arts. Mijn ervaring is dat de vraag om euthanasie meestal wordt gesteld in de vorm van een vraag om verwijzing naar het Expertisecentrum Euthanasie. Vaker nog melden mensen zichzelf daar, brengen de behandelaar daarvan op de hoogte en vragen diens medewerking.

Je kunt een moreel beraad houden met patiënten met een persisterende doodswens

Waardige methodes

Een belangrijke vraag bij dit soort ethische dilemma’s is die naar een ‘redelijk alternatief’. Is ‘zelfdoding’ zoveel slechter dat het rechtvaardigt om de verantwoordelijkheid voor een zelf­verkozen dood bij de arts te leggen? Dat hoeft niet. Onder andere Boudewijn Chabot heeft waardige, effectieve en uitvoerbare methodes voor ‘zelfeuthanasie’ beschreven.¹ Daarbij behoudt of herwint de patiënt zijn of haar autonomie en wordt de verantwoordelijkheid niet bij de arts gelegd. Stichting de Einder biedt steun en advies aan mensen die een dood in eigen regie over­wegen. Het geven van dergelijke steun wordt ook niet beschouwd als ‘hulp bij zelfdoding’ in de zin der wet, in tegenstelling tot het aanzetten tot, of het verlenen van praktische hulp bij zelfdoding.

Moreel beraad

Idealiter zou je een moreel beraad kunnen houden met patiënten die een sterke, wilsbekwame, persisterende doodswens hebben. Samen met hun naasten en de betrokken behandelaren zou dat moeten gaan over de vraag hoe om te gaan met deze doodswens. Daarbij kan zowel ‘euthanasie’ – met alle morele en praktische consequenties die dat met zich meebrengt – als ‘zelfeuthanasie’ besproken worden.

Tijdens het gesprek kan de patiënt duidelijk maken hoezeer de doodswens weloverwogen en authentiek is. Het biedt de behandelaar de mogelijkheid om uit te leggen welke behan­delopties er nog zijn en welke kans van slagen die hebben. Ook kan de psychiater zijn of haar persoonlijke positie ten opzichte van euthanasie toelichten.

Een gesprek met anderen kan ook erkenning van het lijden geven en schuldgevoelens in een perspectief plaatsen. Daarmee zal soms het leven net draaglijk kunnen worden. Voor ­die­genen die echt niet verder willen leven, kan het een waardige en minder schuldbeladen ­uitweg bieden.

Stigma verminderen

De uitkomst van een dergelijk gesprek kan zijn dat de familie en de hulpverlening samen met de patiënt besluiten toch voor verdere ­behandeling te kiezen. Of dat wordt besloten om hem of haar ‘te laten gaan’. Maar het is uiteindelijk de patiënt zelf die dat besluit. De ­psychiater kan, desgevraagd, de weg wijzen naar betrouwbare bronnen over zelfdoding, waar informatie is te vinden over effectieve en zo min mogelijk ­belastende methodes. Eventueel kan consultatie van een levenseindeconsulent van Stichting de Einder worden gevraagd.

In dit verband zou ik liever de term ‘authanasie’ gebruiken, in plaats van ‘suïcide’ of ‘zelfeuthanasie’. De term benadrukt zowel de overeenkomst met ‘euthanasie’, als het eigen wilsbesluit dat aan de zelfgekozen dood ten grondslag ligt en geeft daarmee uiting aan de uiteindelijke eigen, ­autonome verantwoordelijkheid van ieder mens over zijn of haar leven. De rol van de psychiater is faciliterend, steunend en informatief. Daarnaast kan de psychiater in het behandelplan vastleggen dat er geen gedwongen ­interventies zullen worden ingezet om authanasie te voorkomen.

De hier geschetste praktijk kan mijns inziens bijdragen aan een afname van het aantal ­verzoeken om euthanasie, het verminderen van het stigma rondom zelfdoding en het verminderen van schrijnende, vrijheidsbenemende ­interventies bij ernstig lijdende mensen. 

auteur

Johan Havenaar, psychiater

contact

j.havenaar@gmail.com

cc: redactie@medischcontact.nl

voetnoot

1. Boudewijn Chabot. Uitweg. Handboek. Een waardig levenseinde in eigen hand. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 15e druk, 2022.